نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق، پردیس خواهران، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران،‌ ایران

چکیده

روایت «الطَّلَاقُ بِیدِ مَنْ أَخَذَ بِالسَّاق»، که در پژوهش‌های حقوق اسلامی، از آن به‌عنوان «حدیث نبوی»، «ضابط فقهی» و «قاعدۀ فقهی» بحث شده است، یکی از مهم‌ترین مستندات مدعیان حق انحصاری مردان در انحلال نکاح به شمار می‌آید. همچنین رویۀ قضایی ایران که متأثر از فقه اسلامی و اندیشۀ فقهای امامیه است، نیز از آن متأثر بوده و در آرای محاکم تالی و عالی ایران، فراوان بدان استناد می‌شود. از‌این‌رو، پرسش اصلی ما این است که آیا روایت مذکور از مبانی و پیشتوانۀ محکم سندی و محتوایی برخوردار است؟ بررسی‌ به روش‌ تاریخی نشان می‌دهد که نزد فقهای متقدم شیعه نزدیک به عصر تشریع (ابن‌‌بابویه، شیخ‌صدوق و سیّدمرتضی)، انحلال نکاح حق انحصاری مردان نبوده است. همچنین از بازپژوهی روایت الطلاق با استفاده از روش‌های حدیث‌شناسی، معناشناسی، اصولی و فقهی این نتیجه حاصل می‌شود که روایت «الطَّلَاقُ بِیدِ مَنْ أَخَذَ بِالسَّاق»، از اعتبار لازم سندی برخوردار نبوده و محتوای آن نیز نمی‌تواند به‌عنوان حق انحصاری مردان در انحلال نکاح مورد استناد محاکم قضایی ایران و کشورهای اسلامی قرار بگیرد، مگر آنکه مدعای انحصاریون از طریق ادلۀ دیگر ثابت باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Revision and validation of Hadith of al-Talaq (Al-Talaq bi-ya-di man ʿakhadha bi-al-saḳ)

نویسنده [English]

  • Maryam Sadat Mohaghegh Damad

Assistant Professor of Law, Sisters Campus, Imam Sadegh (AS) University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Abstract: The hadith “ Al-Talaq bi-ya-di man ʿakhadha bi-al saḳ)”, renown as “ Hadith Nabawi”(that contains the words that Prophet Muhammad spoke himself), “Jurisprudential Criterion” or “ Jurisprudential Rule” is one of the most important reasons cited by those scholars who believe that the right to terminate the marriage contract is exclusively granted to men. Have been considerably influenced by Islamic rules and Shiʿa scholars, Iranian case law also reflects the abovementioned approach on divorce so that a number of supreme court decisions refer to “al-Talaq”, as an authority that attributes the right of ending marriage contract entirely to the husbands.
Now, given the significance of “al-Talaq”, main questions are that; how compelling is the narrative of aforementioned hadith? is its evidential and substantive background sufficiently strong to make it as a ruling authority?
Studying valuable amount of historical resources shows that for pioneering Shiʿa jurists who had lived immediately after the Islamic legislation era, the right to terminate marriage contract was not an exclusive power for husbands. Additionally, revising “al-Talaq” by means of chronology, Hadithology, semantics and jurisprudential principles demonstrate that “al-Talaq” is based on insufficient and weak evidence. Also, the context of this hadith cannot be adduced as an authority for men’s exclusive right of divorce in Iranian and Islamic courts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Key Words: Hadith Nabawi
  • Zhābiteh feqhy
  • Qāʿidih feqhy
  • Hadith of al-Talaq(divorce)
  • Weakness in a hadith
  • فارسی

    • امامی، سیّدحسن (1368ش)، حقوق مدنی، جلد پنجم، تهران: انتشارات اسلامیه.
    • پاکتچی، احمد (1391ش)، «حدیث»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد بیستم، تهران.
    • ربانی، محمدحسن (1387ش)، آسیبشناسی حدیث، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
    • صافی گلپایگانی، لطف‌اللّه (1387ش)، استفتاء، شمارۀ 1166، تاریخ 2/7/1387ش.
    • صالحی، عباسعلی و بچاری، اسما (1398)، «حق طلاق زوج وحقوق زوجه در فقه و حقوق موضوعه»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های دینی، علوم اسلامی، فقه و حقوق در ایران و جهان اسلام، سایت: https://civilica.com/doc/924961 (تاریخ مراجعه به سایت: 12/12/1399).
    • صانعی، یوسف (1386ش)، فقه و زندگی، جلد هشتم، قم: انتشارات ثقلین.
    • محقّق، مریم‌السادات (1392ش)، نظریۀ خلع یک‌جانبه (افتدائی) در فقه با مطالعۀ تطبیقی درحقوق کشورهای اسلامی، پایان‌نامۀ دکتری رشتۀ فقه و حقوق خصوصی، تهران: دانشگاه شهید مطهری، تهران.
    • محقّق، مریم‌السادات (1395)، «سیر تکوین نظریۀ خلع در فقه امامیه»، مجلۀ مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال 48، شماره پیاپی 104.
    • محقّق‌داماد، سیدمصطفی (1383)، مباحثی از: اصول فقه، جلد دوم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
    • محقّق‌داماد، سیدمصطفی (1385)، قواعد فقه بخش مدنی، جلد اول و دوم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
    • معرفت، محمدهادی (1380ش)، «زن در نگاه قرآن و در فرهنگ زمان نزول2» (ترجمۀ حسن حکیم‌باشی)، فصلنامۀ پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 27و28 (ویژۀ زن در قرآن).
    • موحدی محب، مهدی (1393)، «تبیین استقلال مرد در طلاق بر اساس ماهیت تملیکی عقد نکاح»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال 46، شماره 99.
    • نقیبی، ابوالقاسم (1383ش)، «قواعد عام فقه و کاربرد آن در حقوق خانواده»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، سال 15، شمارۀ 53.
    • وحیدی فردوسی، عبدالهادی و زکیه نعیمی (1399)، «نقدی بر سیر تکوین حقوق خانوادۀ ایران در دوران معاصر»، مجلۀ حقوقی دادگستری، دورۀ 84، شمارۀ 110.

    عربی

    • آخوند خراسانی، محمدکاظم (بی‌تا)، کفایة الاصول، بیروت: مؤسسه آل‌البیت (ع) لإحیاء التراث.
    • ابانی، محمدناصر (1411ق)، ضعیف سنن الترمذی، بیروت: المکتب الاسلامی.
    • ابن ابی جمهور، محمد (1403ق)، عوالی اللئالی، جلد اول، قم: مطبعۀ سیدالشهدا.
    • ابن ادریس حلی، محمد (1410ق)، السرائر الحاوی التحریر الفتاوی، جلد دوم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
    • ا‌بن بابویه قمی، علی (1406ق)، فقه الرضا، مشهد: المؤتمر العالمی للإمام الرضا (ع).
    • ابن زریق، محمد (1425ق)، «من تکلم فیه الدارقطنی فی کتاب السنن من الضعفاء و المتروکین و المجهولین»، ضمن ثلاث رسائل فی علم الجرح و التعدیل، به کوشش عامر حسن صبری، بیروت.
    • ابن سعد، محمد (بی‌تا)، طبقات الکبیر، ترجمۀ دامغانی، جلد هفتم، تهران: فرهنگ و اندیشه.
    • ابن حجرعسقلانی، احمد (1424ق)، بلوغ المرام من أدلة الأحکام، به کوشش سمیر بن أمین الزهری، ریاض.
    • ابن حجرعسقلانی، احمد (1326ق)، تهذیب التهذیب، جلد نهم، حیدرآباد دکن.
    • ابن قدامه، عبدالله (1388ق)، المغنی، جلد هفتم، قاهره: مکتبة القاهره.
    • ابن قدامه، عبدالرحمن (بی‌تا)، الشرح الکبیر، جلد هشتم، بی‌جا: دارالکتب العربی
    • ابن قیسرانی، محمدبن طاهر مقدسی (1408ق/1998م)، شروط الأئمة الستة، به کوشش طارق سعود، بیروت.
    • ابن عساکر، علی (بی‌تا)، تاریخ مدینة دمشق، جلد شانزدهم، عمان: دارالبشیر.
    • ابن ماجه، محمد (بی‌تا)، سنن، به کوشش عیسی البابی الحلبی و فؤاد عبدالباقی، جلد اول، بی‌جا.
    • ابن منظور، محمد (1405)، لسان العرب، جلد هشتم و دهم، قم: نشر ادب الحوزه.
    • ابن نجیم، زین‌الدین (1419ق/1999م)، الاشباه و النظائر علی مذهب أبی حنیفة النعمان، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    • انصاری، مرتضی (1419ق)، فرائد الاصول، جلد چهارم، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    • بکراسماعیل، محمد (بی‌تا)، القواعد الفقهیة بین الاصالة و التوجیه، دارالمنار.
    • تهانوی، محمدعلی (بی‌تا)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، جلد دوم، لبنان: مکتبة لبنان ناشرون.
    • جزایری، نعمت اللّه بن عبداللّه (بی‌تا)، زهر الربیع، بیروت: مؤسسة العالمیة للتجلید.
    • جوادعلی (1413ق/1993م)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جلد پنجم، بیروت.
    • جوهری، اسماعیل (1956م)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، جلد سوم و چهارم، بیروت: دارالعلم للملایین.
    • حرعاملی، محمد (1376ق)، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، جلد هجدهم و بیست و دوم، بیروت: دار احیاء ‌التراث ‌العربی.
    • حسنی، هاشم معروف (1978م)، دراسات فی الحدیث و المحدثین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    • خمینی، روح اللّه (بی‌تا)، تحریر الوسیله، جلد دوم، قم: مؤسسۀ دارالعلم.
    • خواجوئی مازندرانی، محمد اسماعیل (1411ق)، «رسالة فی شرح حدیث الطلاق بید من أخذ بالساق»، الرسائل الفقهیة، به کوشش سید مهدی رجایی، دار الکتاب الإسلامی.
    • دارقطنی، علی بن عمر (1424ق)، سنن، جلد پنجم و شصت و هفتم، بیروت: مؤسسة الرسالة.
    • ذهبی، محمد (1382ق)، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، جلد دوم و سوم، به کوشش علی‌محمد بجاوی، بیروت.
    • زبیدی، مرتضی (بی‌تا)، تاج العروس من جواهر القاموس،جلد یازدهم و سیزدهم، بیروت، دارالفکر.
    • سیّدمرتضی (1417ق)، المسائل الناصریات، تهران: مرکز پژوهش و تحقیقات علمی.
    • سیوطی، عبدالرحمن (بی‌تا)، الاشباه و النظائر فی النحو، جلد اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    • شهیدثانی، زین‌الدین (1413ق)، مسالک الافهام، جلد چهارم، ششم، هشتم و نهم، قم: بهمن.
    • شهیدثانی، زین‌الدین (بی‌تا)، شرح لمعه، جلد پنجم و ششم، نجف: منشورات جامعة النجف الدینیة.
    • شیخ صدوق، محمد (1415ش)، المقنع، مؤسسة الامام الهادی علیه السلام.
    • شیخ صدوق، محمد (1405ش)، من لایحضره الفقیه، جلد اول و سوم، بیروت: دارالاذباء.
    • شیخ طوسی، محمد (1363ش)، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، قم: دارالکتب الاسلامیه.
    • شیخ طوسی، محمد (1407ق)، الخلاف، جلد اول و چهارم، قم: مطبعه مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    • شیخ طوسی، محمد (1958م)، تهذیب الاحکام، به تصحیح حسن موسوی خراسان، جلد هفتم، نجف.
    • طریحی، فخرالدین (1416ق)، مجمع‌البحرین، جلد اول و دوم، قم: مؤسسۀ تحقیقات و نشر معارف اهل بیت.
    • علامّه حلّی، حسن (بی‌تا)، تذکرة الفقها، جلد دوم، قم: چاپ سنگی.
    • علامّه حلّی، حسن (1411ق)، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، جلد هفتم، مرکز احیاء التراث الاسلامی.
    • غسانی، عبداللّه (1411ق/1991م)، تخریج الاحادیث الضعاف من سنن الدارقطنی، ریاض.
    • فاضل موحدی لنکرانی، محمد (1383ش)، القواعد الفقهیة، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار (ع).
    • قانون مدنی ایران.
    • کلینی، محمد (1367)، الفروع من الکافی، جلد پنجم و ششم، تهران: دارالکتاب الاسلامیه.
    • محدث نوری، حسین (بی‌تا)، مستدرک الوسائل، جلد پانزدهم، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
    • مظفر، محمدرضا (1403ق)، اصول الفقه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
    • مقدس اردبیلی، احمد (1412ق)، مجمع الفایدة و البرهان فی شرح إرشاد الاذهان، جلد نهم، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    • معلوف، لوئیس (بی‌تا)، المنجد فی اللغة، بیروت: الطبعة الجدیدة.
    • موحد، صمد (1374ش)، «ابن ابی جمهور»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد دوم، تهران.
    • نجفی، محمدحسن (1362ش)، جواهر الکلام، جلد چهارم، ششم، هفتم، سی‌ام، سی و یکم، سی و دوم و سی و سوم، به کوشش محمود قوچانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    • هاشمی شاهرودی، سیّد محمود (بی‌تا)، تعارض الأدلة الشرعیة (تقریرات درس سیّد محمدباقر صدر)، نجف: المکتبة الاسلامیة الکبری.