نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

بیش از یک سده پیش انقلابی بزرگ در ایران رخ داد که هدف اصلی­اش استقرار حکومت مبتنی بر قانون بود. بنابراین، مفهوم قانون از مفاهیم بنیادین و در عین حال، چالش‌برانگیز در نهضت مشروطه­خواهی ایران بوده است. اهمیت موضوع به آن اندازه است که شاید بتوان ریشه بحران مشروطیت در ایران را عدم توفیق در ارائه مفهومی روشن از قانون دانست. مانع جدی در این زمینه، وجود مفهوم و نظام قدیمی شرع بود که در بادی امر جایی برای قانون باز نمی­گذاشت. متفکران شرع­گرا دو رویکرد متفاوت به نسبت میان قانون و شرع اتخاذ نمودند: سازگاری و عدم سازگاری. رویکرد سازگاری نه تنها تلفیق و گاه یکسانی را میان احکام قانونی و شرعی ممکن می­دانست، بلکه در نهایت اولویت را به قانون و اقتضائات آن می­داد. یکی از اختلافات اساسی به «مرجع قانون­گذاری» باز می­گشت. شرع­گرایان، در آخر، وضع قانون بشری را پذیرفتند. اما این پذیرش باب اختلاف و مباحثات را در خصوص خاتمیت پیامبر اسلام (ص)، بدعت و استحسان عقلی گشود. مقاله پیش رو، در پی آن است که مفهوم قانون را از دیدگاه متفکران شرع‌گرا در عصر مشروطه ایران، با استفاده از اسناد و آثار آن دوران، بررسی و تحلیل نماید. این تحلیل، زمینه فکری و تاریخی مشکل مشابه و همچنان حل­ناشده را در نظام حقوقی پس از انقلاب اسلامی در کشور فراهم می­ آورد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Shari`atists and the Law in the Iranian Constitutional Revolution Era

نویسندگان [English]

  • Mohammad Rasekh 1
  • Fatemeh Bakhshizadeh 2

1 Professor of Law and Philosophy, Shahid-Beheshti University

2 PhD Candidate, the Faculty of Law, Shahid-Beheshti University

چکیده [English]

More than a century ago, a great revolution occurred in Iran, the fundamental aim of which was to establish a rule of law system. Accordingly, the concept of law has been one of the most essential though challenging concepts of the constitutionalist movement in the country. This issue is so significant that we may seek the root of the Iranian constitutional crisis in the failure of providing a clear and workable concept of law. A serious impediment in this regard was the old concept and system of Shar`, which prima facie left no room for law. Shari`atist thinkers took two approaches to the relationship between law and Shar`: compatibility and incompatibility. Not only did the compatibility approach believe in the possibility of combination and sometimes identity of Shar`i and legal rules, it finally gave the upper hand to law and its requirements. One of the fundamental disputes related to the legislating authority. Shari`atists ultimately embraced legislation by the human being. Nevertheless, this brought about controversies and debates on the last prophet-hoodness of Muhammad (pbuh), religious innovation, and rational preference. This paper shall analyse the concept of law from the perspective of Shari`atist thinkers living during the Iranian Constitutional Revolution era, on the basis of their works and the related documents. This analysis will lay the historical and theoretical ground for the similar and still unresolved problem under the legal system established after the Islamic Revolution in the Country.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Concept of Law
  • Iranian Constitutional Revolution
  • Shar`
  • Shari`atist Thinkers
  • the Finality of the Prophet-hood
  • Religious Innovation
  • Rational Preference
-    آبادیان، حسین، مبانی نظری حکومت مشروطه و مشروعه، تهران، نشر نی، 1374.
-    آخوند خراسانی، «رساله ضرروت علاج عاجل امراض مهلکه» (1326ق)، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    آقا، میرزافضلعلی، «در دلایل شرعی بودن قوانین مجلس شورا» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    اکبری، محمدعلی، تبارشناسی هویت جدید ایرانی (عصر قاجاریه و پهلوی اول)، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.
-    بهبهانی، سید عبدالله؛ طباطبایی، سیدمحمد؛ نوری، شیخ فضل ­الله، «در تطابق قوانین مجلس با احکام شرع» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 4، تهران، نشر نی، 1390.
-    اصطهباناتی، شیخ محمدباقر، «در فلسفه تأسیس مجلس شورا و لزوم تبعیت از آن» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    افصح المتکلمین، «معنای مشروطه و حدود آزادی» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 4، تهران، نشر نی، 1390.
-    اوری، پیتر (سرپرست مؤلفان)، تاریخ ایران دوره پهلوی (از رضاشاه تا انقلاب اسلامی)، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، چاپ سوم، تهران: انتشارات جامی، 1392.
-    بی‌نا، «رساله مکالمات حاجی مقیم و مسافر در بیان معنای مشروطه و مطلقه»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    تبریزی (فخرالعلماء)، شیخ مهدی، «در زیان‌های استبداد و فواید مشروطیت» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 2، تهران، نشر نی، 1390.
-    تبریزی، محمدحسین بن علی بن اکبر، «رساله کشف المراد من المشروطه و الاستبداد»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 1، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    ترکمان، محمد، رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل ­الله نوری، جلد اول، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1362.
-    ـــــــــــــــ ، مکتوبات، اعلامیه‌ها، ... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ فضل‌الله نوری در مشروطیت، جلد دوم، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1363.
-    تقوی، حاج سیدنصرالله، «سؤال و جواب در فواید مجلس شورای ملی» (1324ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 2، تهران، نشر نی، 1390.
-    جوادی ‌آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، مرکز نشر اسراء، 1375.
-    حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، چاپ پنجم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1392.
-    حر عاملی، شیخ محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1412 ق.
-    خراسانی ترشیزی، فاضل، «کلمه جامعه شمس کاشمری»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    خلخالی، عمادالعلما، «رساله معنی و فواید سلطنت مشروطه» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 4، تهران، نشر نی، 1390.
-    راسخ، محمد، «فقه و حقوق: کدام فقه؟ رویکردی عمل‌گرا به نظریه حقوقی»، در: رنجبریان، امیرحسین (به کوشش)، حقوق جانمایه بقایای اجتماع (گفتارهای حقوقی در نکوداشت استاد دکتر سید عزت‌الله عراقی)، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، 1395.
-    راسخ، محمد؛ بخشی ­زاده، فاطمه، «پیش‌زمینه مفهوم قانون در عصر مشروطه؛ از مالک‌الرقابی تا تنظیمات»، مجله حقوقی دادگستری، سال هفتاد و هفتم، شماره 83، 1392.
-    ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، «مفهوم قانون در عصر مشروطه: نویسندگان متقدم»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 68، 1393.
-    رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، مجلدات اول تا چهارم، تهران: نشر نی، 1390.
-    رضوانی، هما، لوایح آقا شیخ فضل‌الله نوری، تهران، نشر تاریخ ایران، 1362.
-    زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، مجلدات اول تا دوم، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    سروش، عبدالکریم، «فقه در ترازو: طرح چند پرسش از محضر آیت الله منتظری»، مجله کیان، شماره 46، 1378.
-    صدر، سید محمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه: سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، کتاب دوم، قم، انتشارات دارالصدر، 1393.
-    طباطبایی، سید ضیاءالدین، «در تلاش در جهت استحکام مبانی مشروطیت» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 2، تهران، نشر نی، 1390.
-    طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، چاپ ششم، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، 1354.
-    طباطبایی، محمدرفیع، «مشروعیت علما و سلاطین و لزوم اتحاد میان آن دو» (1305ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 1، تهران، نشر نی، 1390.
-    طهرانی، محمدعلی، «در هشدار نسبت به اختلاف‌افکنی مشروطه‌خواهان غربزده» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات خوارزمی، 1389.
-    ــــــــــــ ، «در حاشیـه برخورد آراء در انقلاب مشروطیت»، یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، جلد دوم، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1363.
-    فخرالاسلام، «در ضرورت تأسیس مجلس شورای ملی» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    فراستخواه، مقصود، «سنت قانون اساسی در ایران»، مجله بازتاب اندیشه، شماره 22، 1380.
-    فیرحی، داوود، «ریشه­ های تاریخی رابطه شریعت و قانون»، مجله سخن ما، ماهنامه سیاسی و فرهنگی، سال دوم، شماره هفتم، مهر و آبان 1394.
-    ـــــــــــــ ، آستانـه تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله، چاپ دوم، تهران، نشر نی، 1395.
-    کاتوزیان، همایون، استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، تهران، نشر مرکز، 1372.
-    ــــــــــــــــ ، «انقلاب برای قانون»، در: ایران، جامعه کوتاه مدت، تهران، نشر نی، 1391.
-    کاشانی، سیدمحمود، حقوق مدنی (قراردادهای ویژه)، تهران، نشر میزان، 1388.
-    کاشانی، شیخ یحیی، «در اهمیت قانون اساسی و توجیه علما نسبت به آن» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    کدیور، محسن، سیاست‌نامه خراسانی: قطعات سیاسی در آثار آخوند ملامحمدکاظم خراسانی صاحب الکفایه (1329ـ 1255ق)، چاپ دوم، تهران، انتشارات کویر، 1387.
-    کرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان یا تاریخ مشروح و حقیقی مشروطیت ایران با 42 گراور، سه جلد در یک مجلد، چاپ نهم، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1391.
-    کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، چاپ ششم، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه، 1390.
-    لاری، عبدالحسین، «قانون مشروطه مشروعه»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    لاهیجی، شیخ علی، «در دلایل انتقاد از روند مشروطیت» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    محلاتی­ غروی، محمداسماعیل، «مراد از سلطنت مشروطه یا کشف حقیقت مشروطیت»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    محلاتی­ نجفی، محمداسماعیل، اللئالی المربوطه فی بیان وجوب المشروطه، کاتب: محمدحسن بن علی مشهور به آقابزرگ طهرانی، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه خطی به شماره 13258ـ10IR، 28ـ1327 ق.
-    محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه، چاپ بیست و هشتم، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1386.
-    مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی (24 دوره متون مشروح مذاکرات)، لوح فشرده، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی، 1392.
-    موسوی اردبیلی، عبدالکریم، «قانون»، فصلنامه حق، شماره 3، 1364.
-    میرموسوی، سیدعلی، اسلام، سنت، دولت مدرن: نوسازی دولت و تحول در اندیشه سیاسی معاصر شیعه، تهران، نشر نی، 1384.
-    نائینی، میرزامحمد، «مشروعیت سلطنت ناصرالدین شاه و وجوب اطاعت از اوامر او»، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 1، تهران، نشر نی، 1390.
-    نائینی، میرزا محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 2، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390.
-    نگارنده نامعلوم، «شرح نظرات انتقادی حاج شیخ فضل ­الله نوری بر عملکرد مشروطه‌خواهان» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 3، تهران، نشر نی، 1390.
-    نوری، شیخ فضل ­الله، «لزوم تبعیت مجلس از قوانین اسلامی» (ذیقعده 1324ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 2، تهران، نشر نی، 1390.
-    ــــــــــــــــــــــ ، «در دفاع از نظرات خود درباره مشروطیت و مجلس شورا» (1325ق)، در: رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، جلد 2، تهران، نشر نی، 1390.
-    ــــــــــــــــــــــ ، «رساله تذکره الغافل و ارشاد الجاهل»، در: زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسایل مشروطیت به روایت موافقان و مخالفان، جلد 1، چاپ دوم، تهران، انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، 1390. (در این منبع نویسنده «بی ­نا» نامیده شده است، اما در اکثر کتب تاریخی این رساله منتسب به شیخ فضل‌الله نوری دانسته شده است، برای نمونه، نک: ترکمان، مکتوبات، اعلامیه‌ها،... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ فضل‌الله نوری در مشروطیت، ص. 56)، 1390.
-    ــــــــــــــــــــــ ، «رساله حرمت مشروطه»، در: ترکمان، محمد، مکتوبات، اعلامیه‌ها، ... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ فضل‌الله نوری در مشروطیت، جلد دوم، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1363.
-       Amir Arjomand, S. “The Ulama’s Traditionalist Opposition to Parliamentarianism: 1907-1909”, Middle Eastern Studies, Vol. 17 (2), 1981.
-       Hairi, A. H. “Why Did the ʿUlamā Participate in the Persian Constitutional Revolution of 1905ـ1909?”, Die Welt des Islams, Vol. 17 (1/4), 1976-1977.
-       Hermann, D. “Akhund Khurasani and the Iranian Constitutional Movement", Middle Eastern Studies, Vol. 49 (3), 2013.
-       Lombardi, C. B. “Designing Islamic Constitutions: Past Trends and Options for a Democratic Future”, International Journal of Constitutional Law, Vol. 11 (3), 2013.
-       Martin, V. “Islamist Radicalism in the Provinces of Iran 1906–9: A Stage in the Development of Islamism”, Middle Eastern Studies, Vol. 53 (5), 2017.
-       Martin, V. “The AntiـConstitutionalist Arguments of Shaikh Fazlallah Nuri", Middle Eastern Studies, Vol. 22 (2), 1986.
-       Nasr, S.H. Ideals and Realities of Islam, London: Published by George Allen and Unwin Ltd, 1966.
-       Rasekh, M. “Sharia and Law in the Age of Constitutionalism”, Journal of Global Justice and Public Policy, Vol. 2 (2), 2016.
-       Weiss, B.G. The Spirit of Islamic Law, London, The University of Georgia Press, 1988.
-       Zubaida, S. Law and Power in the Islamic World, London, I.B. Tauris & Co Ltd, 2005.